Phân tích vẻ đẹp của nhân vật quản ngục trong Chữ người tử
tù của Nguyễn Tuân.
Bài làm
Khi còn tuổi ấu thơ trước dây ba bốn chục năm, cũng như bây
giờ, đọc truyện Chữ người tử tù (trong tập Vang bóng một thời của nhà văn Nguyễn
Tuân), tôi kính phục ông Huấn Cao - người anh hùng thất thế mà ung dung, tự tại
- bao nhiêu, lại bâng khuâng, ghi nhớ hình ảnh viên quan coi ngục có “mái đầu
đã điểm hoa râm, râu đã ngả màu, bộ mặt tư lự như mặt nước ao xuân kín đáo” bấy
nhiêu. Hai con người, hai hình tượng nhân vật, vừa đối lập, vừa hòa đồng, để lại
ấn tượng sâu lắng như âm vang của một bản nhạc nhiều bè. Huấn Cao là âm chủ,
sáng trong, cao vút. Bè trầm, thì thầm, nhỏ nhẹ là... tính cách của quản ngục.
Nhân vật này, trong sự độc đáo của lối kết cấu đầy những nghịch lí của nhà văn
mang ý nghĩa thẩm mĩ khá sâu: vẻ đẹp văn hóa và bài học về đạo lí làm người.
Một trong những dặc điểm của chủ nghĩa lãng mạn, đồng thời
cũng là nét thi pháp riêng của ngòi bút cụ Nguyễn là sự đối lập giữa lí tưởng
và hiện thực cuộc sống, giữa tính cách và hoàn cảnh, ở nhân vật quản ngục, những
đối lập ấy tạo ra chiều sâu tâm lí. Làm cái nghề coi tù, sống giữa lũ người
quay quắt, hàng ngày chứng kiến bao cảnh xô bồ, hỗn tạp, viên quản ngục lại biết
kính mến khí phách, biết trọng người tài, biết day dứt “chọn nhầm nghề”, đặc biệt
lại có một sở nguyện thiêng liêng: “treo ở nhà riêng mình một đôi cầu đối do
tay ông Huấn Cao viết”. Chơi câu đối, thưởng thức nét chữ đẹp của những con người
tài hoa là một thú vui tao nhã, mang tính dân tộc, thắm đượm vẻ đẹp văn hóa
truyền thống. Cái thú vui ấy thường chỉ có ở những bậc văn nhân, tài tử. Vậy
mà, một kẻ coi tù lại đang khao khát. Bắt được “cái thanh âm trong trẻo giữa một
bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ”, cái “ăng ten” thẩm mĩ của nhà văn
tinh nhạy xiết bao! Bởi đó là một nghịch lí mà người bình thường, hời hợt không
dễ gì nhận biết được.
 |
| Vẻ đẹp của nhân vật quản ngục trong " Chữ người tử tù " |
Nghịch lí thứ hai là: quản ngục - người đại diện cho bộ máy
đàn áp của thống trị, một cái mắt của xích xiềng - mà lại xử sự dịu dàng tế nhị,
thậm chí biệt đãi Huân Cao - kẻ đã phạm trọng tội, kẻ ở phía bên kia! Để làm việc
này, quản ngục phải vượt qua không ít khó khăn. Với thầy thơ lại, với bọn lính,
ông ta thận trọng đã đành. Với Huấn Cao, ông càng phải giữ gìn. Bị ông Huấn cố
ý làm ra khinh bạc, sỉ nhục, quản ngục không “nổi trận lôi đình, báo thù tấn bạo”
như ông Huân nghĩ, trái lại, “chỉ lễ phép lui ra với một câu: xin lĩnh ý”. Rồi
lo lắng, băn khoăn mai mốt ông Huấn bị hành hình, không kịp xin chữ sẽ ân hận
suốt đời. Rồi “tái nhợt người đi” khi biết tin ngày mai ông Huấn bị giải vào
kinh. Thế đấy, ôm ấp một mong muốn đẹp đã khó, biến nó thành hiện thực, khó hơn
nhiều. Song, cái đẹp, cái thanh cao bao giờ cũng sẽ tìm được tri kỉ, tri âm.
Cái sở nguyện, cũng là linh hồn của một đời người của quản ngục đã được chia sẻ,
cảm thông xứng đáng. Trước là từ thầy thơ lại. Sau là từ ông Huấn Cao. Nhất
sinh, không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối, cả đời Huấn Cao
chỉ viết chữ tặng ba người bạn thân. Vậy mà lần này, ông nhận lời cho chữ quản
ngục. Ông nghĩ: “Ta cảm cái tấm lòng biệt nhỡn liên tài... thiếu chút nữa, ta
phụ mất một tấm lòng...”. Cuộc tương ngộ của những “tấm lòng” như thế là hoa
trái làm đẹp cho cuộc đời đầy rẫy bất công, làm dịu nỗi cô đơn, đau đớn cho con
người. Dù có khinh bạc, ngất ngưởng đến đâu, ông Huấn lúc này ắt đã thực sự xúc
động. Phải chăng đó cũng là những giây phút hạnh phúc mà viên tiểu lại kia ban
tặng người anh hùng? Kẻ xin chữ, người cho chữ cùng nhau phá vỡ cái nghịch lí của
đời thường để tìm đến sự thuận lí mang chất văn hóa, nhân bản.
Còn nghịch lí thứ ba: Cảnh viết chữ - một cảnh tượng xưa nay
chưa từng có, như nhà vắn nhận xét thì, khỏi nói, đã rung động bao thế hệ bạn đọc,
đã được bao nhà văn, nhà giáo bình giảng. Nhìn Huấn Cao viết chữ trong tư thế:
“Cổ đeo gông, chân vướng xiềng”, đứng cạnh “cái thầy thơ lại gầy gò, run run
bưng chậu mực”, viên quản ngục hẳn đã vô cùng cảm động mỗi khi cúi xuống cất những
đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ trên phiến lụa ông. “Bức lụa trắng trẻo với những
nét chữ vuông vắn nó nói lên những cái hoài bão tung hoành của một đời con người.
Thỏi mực, thầy mua ở đâu tốt và thơm quá. Thầy có thấy mùi thơm ở chậu mực bốc
lên không... Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã, rồi hãy nghĩ đến chuyện
chơi chữ. Ở đây khó giữ thiên lương cho lành vững...” Được ông Huấn đỡ cho đứng
thẳng người và khuyên bảo những lời như thế, quản ngục đã trưởng thành lên một
bước. Cái sở nguyện mang tính văn hóa được nhận thức sâu thêm, mang ý nghĩa đạo
đức, nhân cách. Được nhìn chữ đẹp, ngửi mùi mực thơm là một niềm vui. Niềm vui ấy
chỉ trọn vẹn khi biết sống cho đẹp, cho thơm một cuộc đời con người. Hình ảnh
cuối cùng “ngục quan vái người tù một vái, chắp tay nói một câu mà dòng nước mắt
rỉ vào kẽ miệng làm cho nghẹn ngào: Kẻ mê muội này xin bái lĩnh” là bước ngoặt
quyết định về nhận thức và tâm hồn con người “chọn nhầm nghề” này. Sự phát triển
lôgic của tính cách nhân vật khiến chúng ta tin như vậy. Thiên truyện dừng lại,
nhân vật chia tay, nhưng dư vị của câu chữ, nhất là cái hồn của văn chương đeo
đẳng bạn đọc mãi không thôi.
Trong thời Pháp thuộc, nhất là giai đoạn 1930 - 1945, xã hội
nháo nhào, hỗn độn bởi lối sống “Âu hóa thực dụng”, những nhân vật chơi ngông bằng
những thú vui ở một thời “vang bóng” trong sáng tác của Nguyễn Tuân biểu hiện
thái độ phủ nhận hiện thực, gửi gắm tấm lòng yêu nước thầm kín. Thời đại ấy đã
qua rồi, nhưng ngày nay, những tiêu cực, những xô bồ, xộc xệch của lối sống “thực
dụng kiểu mới” đang khuấy lộn. Do đó,
đọc và giảng truyện Chữ người tử tù, chúng ta cần tiếp nhận
theo một kênh thâm mĩ thích hợp. Tâm sự về nghề nghiệp, nhà văn Nguyễn Tuân
nói: “Có hai lối viết, tôi gọi là lối nóng và lối lạnh. Cũng như tạng người, có
tạng hàn, tạng nhiệt. Tôi thích viết... lạnh”. So với nhân vật Huấn Cao, phải
chăng quản ngục thuộc tạng... hàn được dựng bằng nét bút... lạnh. Huấn Cao là
con người của lí tưởng, người của thần thánh, thiên đình. Còn quản ngục, là của...
hạ giới, gần với đời thường. Văn... lạnh, nhưng tình người ấm nóng. Phải chăng
đây cũng là một loại tính cách, loại nhân vật cụ Nguyễn yêu thích, gửi gắm nhiều
điều sâu xa khiến bạn đọc chúng ta không thể... hững hờ?
Đăng nhận xét